«یونیت اینترنشنال»، «زورلو انرژی»، «تکنوپروم اکسپورت»، «اینتررائو اکسپورت»، «هیوندایی»، «دایلم» و «کپکو» نام تعدادی از شرکت‌های خارجی هستند که در ماه‌های اخیر در صنعت برق کشور مطرح شده‌اند، شرکت‌هایی که برای سهم گرفتن از بازار نیروگاهی ایران اعلام آمادگی کرده‌اند. صنعت برق کشور در فراز و نشیب‌های خود متأثر از عملکرد مسئولان وزارت نیرو بوده و حضور این شرکت‌ها در این برهه زمانی نیز متناسب با سیاست‌های و رویکردهای اخیر این وزارتخانه در توجه به سرمایه‌گذاری خارجی است. به عنوان نمونه وزیر نیرو در همایش «حمایت از کار، سرمایه و دانش ایرانی» با تأکید بر اینکه ادامه حیات صنعت برق بدون اتکا به منابع خارجی میسر نیست، تصریح می‌کنند که فراهم کردن اعتبارات لازم برای بخش آب و برق کشور از بخش دولتی و داخلی دشوار است و لازم است تا از سرمایه‌های خارجی و منابع تسهیلاتی خارجی استفاده کنیم. همچنین «هوشنگ فلاحتیان» معاون برق و انرژی وزیر نیرو در مصاحبه با خبرگزاری تسنیم اذعان داشت: «ما الان مشکل پول داریم. ما یکی از مسائل اصلی‌مان که به سمت استقبال از سرمایه گذاری خارجی رفتیم این است که پول و نقدینگی در بازار ما نیست.». در عین حال ایشان در مصاحبه با خبرگزاری ترکیه‌ای آناتولی ضمن تشریح سیاست‌های وزارت نیرو برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی تصریح کرد: «ما اقدامات لازم جهت تسهیل حضور سرمایه گذاران ترکیه در ایران را به سرعت انجام می دهیم ... ما به لحاظ مالی و پرداخت ها به آنها ضمانت می دهیم. همچنین در مورد اینکه با هیچ‌گونه مشکلی در طول دوره سرمایه گذاری مواجه نخواهند شد نیز ضمانت می‌دهیم». طرح موضوع نبود نقدینگی و پول در داخل کشور و تلاش مسئولان فعلی وزارت نیرو برای جذب منابع خارجی در حالی است که نقدینگی کشور از مرز بی‌سابقه‌ی هزار و صد میلیارد تومان فراتر رفته است. بر اساس برآوردهای وزارت نیرو لازم است سالانه به میزان 5000 مگاوات ظرفیت تولید، انتقال و توزیع شبکه برق کشور افزایش داشته باشد که منابع مورد نیاز آن سالانه 17 هزار میلیارد تومان (نزدیک به 5 میلیارد دلار) خواهد بود، در نتیجه تنها 1.5 درصد نقدینگی کشور برای تأمین مالی صنعت برق کافی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در این شرایط توسعه صنعت برق با نبود پول در کشور روبه‌رو نیست بلکه مسئله اصلی مغفول ماندن هدایت بخشی از این نقدینگی به سمت نیازهای صنعت برق است، مسئله‌ای که می‌تواند نسبت به جذب منابع خارجی اولویت بیشتری پیدا کند. * ابزارهای بازار سرمایه برای هدایت نقدینگی یکی از مهم‌ترین سازوکارهای هدایت نقدینگی به سمت پروژه‌های صنعتی از جمله نیروگاه‌سازی، استفاده از ابزارهای بازار سرمایه نظیر اوراق استصناع، صندوق پروژه و اوراق سلف است. در ادامه به معرفی اجمالی این ابزارها پرداخته شده است. الف) صندوق پروژه در این روش، در ابتدا اوراق بهاداری تحت عنوان واحدهای صندوق پروژه منتشر می‌شود و با خرید این واحدها توسط مردم، نقدینگی مورد نیاز برای احداث نیروگاه تأمین می‌شود. همچنین شرکتی تحت عنوان "شرکت پروژه" زیر نظر سازمان بورس تأسیس می‌شود که نمایندگی خریداران واحدها را بر عهده دارد و برای مدیریت احداث و بهره‌برداری نیروگاه، اقدامات لازم از جمله تعیین پیمانکار و انعقاد قراردادهای مربوطه و تزریق نقدینگی متناسب با پیشرفت پروژه را انجام می‌دهد. پس از اتمام دوره ساخت، نیروگاه به بهره‌برداری می‌رسد و از این دوره به بعد نیروگاه از محل فروش برق درآمد خواهد داشت. در این شرایط واحدهای صندوق تبدیل به سهام می‌شوند و افرادی که اقدام به خرید این اوراق کرده بودند، سهام‌داران پروژه خواهند بود و از محل فروش برق نیروگاه منتفع می‌شوند. با توجه به قیمت‌های خرید برق در داخل کشور انتظار می‌رود که در صورت پرداخت به موقع پول برق توسط دولت، سرمایه‌گذاران که در واقع خریداران واحدهای صندوق هستند با نرخ بازگشت سرمایه مناسبی از عواید پروژه منتفع شوند. در این روش خریداران واحدهای صندوق در سود و زیان پروژه شریک هستند و به نوعی بخشی از ریسک پروژه را قبول کرده‌اند. در این شرایط معمولا متناسب با پذیرش ریسک، سودآوری بالاتری نسبت به خرید اوراق صکوک –که به دلیل سود ثابت، ریسکی ندارد- برای سرمایه‌گذاران انتظار می‌رود. ب) اوراق استصناع اوراق استصناع (سفارش ساخت) برای تأمین مالی احداث یک واحد صنعتی مانند نیروگاه در دوره ساخت می‌تواند استفاده شود. در این روش به منظور احداث یک نیروگاه مشخص، اوراق استصناع در بورس منتشر می‌شود، مردم این اوراق را خریداری می‌کنند و از این طریق نقدینگی مورد نظر تأمین می‌شود. همچنین یک شرکت واسط ذیل بورس تشکیل می‌شود که بر روند پروژه نظارت و متناسب با پیشرفت پروژه نقدینگی را تزریق می‌کند. پس از اتمام دوره ساخت و در دوره بهره‌برداری، از محل عواید حاصل از فروش برق، اصل و سود پول به خریداران اوراق پرداخت می‌شود. در این روش خریداران اوراق میزان سود مشخصی دارند که در برهه‌های زمانی مشخص مثلا سه ماهه به آنها پرداخت می‌شود و در سررسید اصل سرمایه برگشت داده می‌شود. ج) اوراق سلف در این روش با انتشار اوراق سلف، برق تولیدی یک واحد نیروگاهی قبل از اینکه به مرحله تولید برسد به صورت پیش فروش با قیمت کمتری فروخته می‌شود و نقدینگی مورد نظر برای احداث نیروگاه از مردم تأمین می‌گردد. در ادامه پس از احداث نیروگاه و شروع بهره‌برداری و تولید، برق با قیمت روز فروخته و پول آن به خریداران اوراق سلف برق پرداخت می‌شود. در این صورت اصل پول خریداران اوراق سلف پرداخت می‌شود و علاوه بر آن با توجه به تخفیف در نظر درگرفته شده در زمان پیش‌فروش، خریداران اوراق سلف منتفع می‌شوند. با وجود اینکه مسئولان وزارت نیرو نسبت به کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه احداث نیروگاه در داخل کشور گلایه‌مند هستند، تلاش قابل ملاحظه‌ای برای استفاده از سازوکارهای بازار سرمایه به منظور هدایت نقدینگی به سمت پروژه‌های نیروگاهی دیده نمی‌شود. این در حالی است که تاکنون برای طرح‌های مختلفی با استفاده از این ابزارها، تأمین مالی صورت گرفته که در جدول زیر به تعدادی از آنها اشاره شده است. نمونه‌هایی از تأمین منابع مالی مورد نیاز در طرح‌ها با استفاده از ابزارهای بازار سرمایه * شرایط ویژه پروژه‌های نیروگاهی برای تأمین مالی در بازار سرمایه یکی از مشخصه‌های مهمی که استفاده از ابزارهای بازار سرمایه را تسهیل می‌کند پایین بودن ریسک پروژه است، به نحوی که اطمینان کافی از بازگشت اصل و سود سرمایه در شرایط مختلف وجود داشته باشد. پروژه‌های نیروگاهی برخلاف بسیاری از پروژه‌های نفتی ریسک پایینی در دوره ساخت دارند زیرا روند مهندسی، تأمین تجهیزات و ساخت و همچنین بهره‌برداری نیروگاه‌های حرارتی شباهت زیادی به هم دارد و پیمانکاری این پروژه‌ها به یک کار متداول و معمول تبدیل شده است. با این وجود ریسک اصلی پروژه‌های نیروگاهی مربوط به فروش نرفتن برق تولیدی به میزان و قیمت مطلوب است. در این شرایط اگر یک نهاد معتبر خرید برق به میزان و قیمت مشخص و پرداخت پول برق را در دوره بهره‌برداری تضمین کند، ریسک پروژه‌های نیروگاهی به شدت پایین می‌آید و استفاده از ابزارهای بازار سرمایه برای تأمین منابع به راحتی فراهم می‌شود. *اهمیت اعطای "تضمین پرداخت" به شرکت‌های داخلی هر چند وزارت نیرو خرید تضمینی برق به میزان و قیمت مشخص را در پروژه‌های نیروگاهی کشور انجام می‌دهد اما تضمین مطمئنی برای پرداخت پول برق توسط وزارت نیرو وجود ندارد به نحوی که اکنون شرکت‌های داخلی بیش از 12 هزار میلیارد تومان بابت پول برق از این وزارتخانه طلب دارند. این موضوع باعث شده است که ریسک پروژه‌های نیروگاهی بالا برود و شرایط لازم برای تأمین مالی این پروژه‌ها در بازار سرمایه وجود نداشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر وزارت نیرو "تضمین پرداخت" (Payment Guarantee) را که ضمانت ویژه دولت برای پرداخت پول برق است، در اختیار شرکت‌های داخلی قرار دهد شرایط لازم برای این امر فراهم می‌شود. به عبارت دیگر اعطای "تضمین پرداخت" را می‌توان گلوگاه تأمین مالی داخلی پروژه‌های نیروگاهی دانست. با استفاده از این تضمین، حتی امکان تأمین منابع ارزی مورد نیاز برای پروژه‌های نیروگاهی کشور از بازار سرمایه داخلی فراهم می‌شود. با این وجود در شرایط فعلی به دلیل رویکرد وزارت نیرو در جذب منابع خارجی، "تضمین پرداخت" به شرکت‌های خارجی اختصاص می‌یابد و شرکت‌های داخلی از دریافت چنین تضمین مهم و موثری محروم می‌شوند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، سیاست خود را در حمایت از بخش داخلی قرار داده‌اند و در واگذاری امتیازها و امکانات ویژه دولتی به شرکت‌های داخلی اولویت قائل می‌شوند. در این شرایط لازم است وزارت نیرو در رویکرد خود نسبت به اعطای امتیازهای ویژه دولتی به شرکت‌های خارجی تجدید نظر کند و با اعطای "تضمین پرداخت" به شرکت‌های داخلی و اتخاذ سیاست‌های لازم در استفاده از ابزارهای بازار سرمایه، زمینه را برای تأمین مالی احداث نیروگاه در کشور با استفاده از منابع داخلی فراهم کند تا ضمن تحقق مردمی کردن اقتصاد، افزایش ظرفیت تولید، انتقال و توزیع برق با تکیه بر ظرفیت‌ها و فرصت‌های داخلی فراهم و از وابستگی به منابع مالی خارجی تا حد ممکن کاسته شود.